Նար-Դոս

Նար-Դոս (Հովհաննիսյան Միքայել Զաքարի, 1 մարտի, 1867, Թիֆլիս- 13 հուլիսի, 1933, Թիֆլիս): Ծնվել է բրդավաճառի ընտանիքում։ Սկզբնական կրթությունը ստացել է Սուրբ Կարապետ եկեղեցու ծխական դպրոցում։ Ուսումը շարունակել է քաղաքային Նիկոլաևյան երկդասյան դպրոցում։ Այնուհետև ընդունվել է Քութայիս նահանգի Խոնի ուսուցչական սեմինարիան, սակայն, ապրուստի միջոցներ չունենալու պատճառով չի ավարտել, վերադարձել է Թիֆլիս։ Փականագործի մասնագիտություն է սովորել Միքայելյան արհեստագործական դպրոցում, որտեղ մտերմացել է ապագա բանաստեղծ Ալեքսանդր Ծատուրյանի հետ։

Մեկ տարի հետո, թողնելով Միքայելյան դպրոցը, նվիրվել է լրագրական գործին։ 1890-1906 թվականին եղել է «Նոր դար»-ի պատասխանատու քարտուղարը։ 1904 թվականին որպես քարտուղար և սրբագրիչ է աշխատել «Աղբյուր-Տարազ» պարբերականում,1913-1918 թվականին՝ «Սուրհանդակ» թերթում։ Խորհրդային կարգերի հաստատումից հետո որոշ ժամանակ շարունակել է սրբագրիչի աշխատանքը։

1931 թվականի հունիսի 14-ին տոնվել է գրողի գրական գործունեության 45-ամյակը, նրան շնորհվել է Վրաստանի ժողովրդական գրողի կոչում։

Նար-Դոսի ստեղծագործական կյանքը սկսվել է 19-րդ դարի 1980-ական թվականներին։ Սկզբում գրել է բանաստեղծություններ, որոնցից մի քանիսը 1883-1888 թվականին լույս են տեսել «Արաքս» հանդեսում և «Սոխակ Հայաստան»ի ժողովածուում, ապապատմվածքներ (Նեղ օրերից մեկը, Ես և նա), ֆելիետոններ։ Ուժերը փորձել է նաև դրամատիկական ժանրում՝ «Մայինի գանգատը» (չի պահպանվել), «Մեղր և ճանճեր» (1886), «Եղբայր» (1887) պիեսները։ 1886 թվականից գրել է վեպեր, վիպակներ։ Միխո-Օհան ստորագրությամբ «Նոր դար» թերթում հրատարակվել է նրա «Ճշմարիտ բարեկամը», որին հաջորդել են «Նունե» (1886), «Բարերար և որդեգիր» (1888) վիպակները, «Քնքուշ լարեր» (1887), «Զազունյան» (1890) վեպերը։ Սրանց մեջ Նար-Դոսը առաջադրել է իր բարոյական տեսակետը, ներկայացրել է մարդկանց, որոնք հասարակական պարտքը կատարելու գիտակցությամբ զոհում են իրենց անձնականը։ Այստեղ գրողի նախասիրությունը քաղաքային կյանքն է։ Խավարի ու թշնամության միջավայրում մեծ չարիք են գործում սնահավատությունը, տգիտությունը («Սաքուլն ուխտ գնաց», 1889, «Ինչպես բժշկեցին», 1889), վայրագությունն ու կոպտությունը, հարբեցողությունը։ Հեղինակը պատկերում է երեխաների, որոնք մանկություն չունեն, կանանց, որոնց բաժին են ընկել հանապազօրյա հացի հոգսը, ծանր աշխատանքը։ Յուրաքանչյուր պատմվածք մի իսկական դրամա է։ Այդ շրջանի գործերից է «Աննա Սարոյան» վիպակը։ Երկում պատկերված է ընտանիք, որի անդամները տան գլխավորի՝ հոր, սնանկանալուց ու մահից հետո չեն դիմանում կյանքի փորձություններին և, ի վերջո, կործանվում են։ Վիպակի հերոսուհին՝ Աննան, արտահայտում է սոցիալական մի ամբողջ խավի ողբերգությունը։

1891 թվականից սկսվում է Նար-Դոսի ստեղծագործության մի նոր շրջան, որին բնորոշ է հոգեբանական վերլուծության խորությունը։ Այս շրջանի գործերի էությունը մարդու և մարդկայինի հարցն է՝ բարոյական և սոցիալական տեսանկյուններից։ Մարդու մասին իր բարձր ըմբռնումը գրողը հակադրում է սեփականատիրական աշխարհի դաժան օրենքներին։ «Սպանված աղավնի» (1898) վիպակում Նար-Դոսը պատկերել է հայ կնոջ ողբերգությունը։ Սառան (գլխավոր հերոսուհին), սակայն, կործանվում է ոչ թե համակերպվելով, ինչպես հեղինակի մյուս հերոսուհիները, այլ իր մարդկային արժանապատվության բարձր գիտակցությամբ բողոքելով բոլոր նրանց անունից, ովքեր դատապարտված են այդ հասարակության մեջ։

Նար-Դոսի լավագույն ստեղծագործություններից է «Պայքար» (1911) վեպը։ Գրողը շոշափել է սոցիալական խնդիրներ, պատկերել կյանքի մանր ու մեծ դրամաները, մարդկային հոգու անտեսանելի ծալքերն ու նրա օրհասական պայքարը։ Նար-Դոսը այս վեպում հակադրվում է մինչ այդ եղած գրական սխեմաներին և առաջադրում միանգամայն տարբեր ու նոր սխեմաներ։ Այստեղ միահյուսված են հոգեբանական ու երգիծական սկզբունքները, առկա է ժամանակակից կյանքի խիստ քննադատություն։

1880-ական թվականներին հայ մտավորականության կենցաղն ու հասարակական պատկերը շատ ավելի լայն ու խորն է տրված «Մահը» վեպում (1912)։ Գրողը ժողովրդի գործին կյանքը նվիրաբերելու իդեալական ձգտումները հակադրում է եսամոլությանը և շահամոլությանը։ «Մահը» բազմասյուժե ստեղծագործություն է՝ լի կոնֆլիկտային բարդ իրադարձություններով։ Վեպը ոչ միայն հեղինակի, այլ հայ քննադատական ռեալիզմի բարձրագույն նվաճումներից է։

Մեր թաղը

Ինչպես բժշկեցին

Հերոսներ

Մարթա՝ գլխավոր հերոսուհի

Թորոս՝ Մարթայի հայրը

Գրիգոր՝ գրբաց

Օսան՝ Թորոսի հարևանուհին

Դարչո՝ Թորոսի հեռու-մոտիկ ազգականը

Յական՝ Օսանի որդին

Սյուժեն Մեծ և փարթամ ծայրամասերից մեկի թաղը: Այդ թաղում ապրում էր ջուլհակ Թորոսը, որ մի ժամանակ շատ ժիր արհեստավոր էր: Նրա կինըմահացել էր, թողնելով իր մի քանի զավակներից միայն մի աղջիկ՝ Մարթային: Մարթան էր ծերունուն կերակրողը և նրա միակ ապավենը: Ամբողջօրը աշխատում էր,  աշխատում առանց դադար առնելու: Նրան միշտ կարելի էր տեսնել տան պատի տակ վիլալարը փեռքին հինած հինելիս, կամթել կծկելիս, կամ գուլուփայի վրա թել ետ տալիս և կամ թե տանը հինած գործելիս: Գարնան վերջին օրերից մեկում մահանում է Թորոսենց հեռու-մոտիկ ազգականը՝ Դարչոն: Մարթային գալիս և տանում են, որպեսզի նա սևեր կարի սգավորների համար: Հայրը նրանից շուտ էր տունվերադարձել: Հանկարծ հայրը լսում է Մարթայի ձայնը: Զրույցից հետո պարզ է դառնում, որ թախտի տակ Մարթայի աչքին երևացել են շուն ևկատու, որոնք գզում էին այն մոզու միսը, որը մատաղ էին արել Դարչոյի ազգականները: Հայրը հանգստացնում է Մարթային, բայց մի օր էլտեսնում է թե

 ինչպես է Մարթան փորում գետինը, որպեսզի գտնի մոզու միսը: Այդ մասին իմանում են Թորոսի բոլոր   ազգականներն ուհարևանները: Նրանք հավաքվում են Թորոսենց տան մոտ և սկսում խորհրդակցել: Խորհրդակցությունը նախագահում էր Պետոյի այրի կինը՝Օսանը, որն էլ կանչում է գրբաց Գրիգորին, որպեսզի բժշկի խենթ Մարթային: Սկզբում գրբացը սկսում է կարդալ «Սողոմոնի գրքից» աղոթքներ,որից հետո հրամայում է կապլ Մարթայի ձեռքերը և հայտնում, որ նրա մեջ սատանա է մտել: Ապա կանչում է մի երեխայի և նրանից ջուրուզում, որպեսզի սատանաները ընկնեն ջրի մեջ: Տեսնելով, որ ոչինչ չի օգնում, նա բոլորին դուրս է հանում   տանից, և սկսում է մաթրախով ծեծելՄարթային: Ճիշտ ժամանակին է հասնում Օսանի տղան՝ Յականը, ով խայտառակելով դուրս է հանում սուտասան գրբացին և նրանից ետվերցնում Թորոսից կորզած գումարը: Մարթան թեև շուտով լավանում է մաթրախի խարաններից, բայց մի քանի ամսից մահանում է: Նրանշուտով հետևում է նաև հայրը: Իսկ գրբաց Գրիգորը մինչև օրս էլ շարունակում է իր արհեստը՝ առաջվա պես ժպտուն աչքերով և կարմիրայտերով:

Սաքուլն ուխտ գնաց

Հերոսներ

Սաքուլ՝ գլխավոր հերոս

Նատո՝ Սաքուլի կինը

Ազի՝ Սաքուլի մայրը

Սերգեյ Ստեփանիչ՝ Սաքուլի ծանոթը

Սյուժեն

Դուրգար Սաքուլը կամաց բաց է անում դուռը և ներս մտնում: Նրա կինը՝ Նատոն լվացք էր անում: Սաքուլը գնում և պառկում է թախտի վրա,կնոջը խնդրում է երկու վերմակով ծածկել իրեն, որտեղից կինը հասկանում է, որ ամուսինը կրկին իրեն լավ չի զգում: Սաքուլը երկար ժամանակհիվանդ էր և իր ունեցվածքը վաճառել էր դեղ գնելու համար, բայց անօգուտ: Այժմ գնացել էր բժշկի, իսկ հիվանդանոցում տասը չայի գումար էինուզել և գումար չունենալու պատճառով ետ էր վերադարձել տուն: Դուռը բացվում է և ներս է մտնում Սաքուլի մայրը: Նատոն Սաքուլին և Ազիինպատմում է իր տեսած երազի մասին, որից հետո Ազին գնում է գրբացի մոտ: Տուն վերադառնալուն պես Ազին հայտնում է, որ գրբացն ասել է, թեՍաքուլը պետք է գնա Թելեթի ուխտի և երեք գիշեր պառկի եկեղեցու դռան մոտ: Երեկոյան Սաքուլը գնում է Սերգեյ Ստեփանիչի մոտ և նրանիցպարտքով գումար խնդրում, իսկ առավոտյան ճանապարհ են ընկնում: Երկու օր արևոտ եղանակ է անում, իսկ երրորդ օրը ուժեղ քամի էբարձրանում և անձրևում է: Նատոն հարկադրված Սաքուլին տանում է տուն: Ճանապարհին Սաքուլը գանգատվում է ցավերից, իսկ տուն գալունպես մահանում:

Հոգուն վրա հասավ

Հերոսներ

Դավիթ՝ գլխավոր հերոսը

Մայի՝ Դավթի կինը

Ակոբ՝ Դավթի և Մայիի տղան

Սյուժեն

Ձմեռնամուտ օրերից մեկն էր: Նաղշքար Դավիթը գնում էր տուն: Այդ օրը Դավիթը մի գրամ անգամ չէր խմել, այդ պատճառով շատ վրդովված էր:Նույնիսկ գինետանը նրան պարտքով գինի չէին տվել: Տուն հասնելուն պես սկսում է հայհոյել կնոջը, ով նստած կար էր անում, ապա ծեծում էաղջկան: Տուն է մտնում Ակոբը և հայտնում մորը, որ մի քիչ գումար է վաստակել: Գումարի անունը լսելուն պես Դավիթը թռչում է տեղից,վերցնում գումարը, իսկ ընդդիմացող կնոջը ծեծում:

Հոպոպ

Հերոսներ

Ասատուր՝ գլխավոր հերոսը

Բագրատ՝ Ասատուրի հարևանը

Սյուժեն

Զինագործ Ասատուրը երեկոյան խանութը փակելուն պես տուն էր վերադառնում: Հանկարծ երեխաներից մեկը նրա հետևից գոռում է Հոպոպ: Մեկրոպե հետո ամբողջ փողոցը նրա հետևից գոռում էր Հոպոպ: Երբ տուն է հասնում, տղայից իմանում է, որ կինը գնացել է հարևան Բագրատիտուն: Երբ կինը վերադառնում է, Հոպոպը սկսում է վիճել: Ասատուրը մի գավաթ ուներ և գտնում էր, որ այդ գավաթի մեջ է իր երջանկությունը:Վեճի ժամանակ կինը վերցնում է գավաթը և վազում դուրս: Երբ կինը զգում է, որ ամուսինը իրեն է հասնում, բաժակը գցում է գետնին և կոտրում:Այդ տեսնելով Ասատուրը մի քար է վերցնում և շպրտում է կնոջ վրա, որն էլ վերջինիս մահվան պատճառ է դառնում:

Թե ինչ եղավ հետո, երբ շաքարամանից երկու կտոր շաքար պակասեց

Հերոսներ

Անան՝ գլխավոր հերոսուհին

Յագոր՝ Անանի ամուսինը

Հոռոմսիմ՝ Յագորի մայրը

Հեղնար՝ Անանի տատը

Սյուժեն

Ամառվա մութ երեկո էր: Անանը տանը գործ էր անում: Հանկարծ տուն է մտնում Անանի սկեսուրը՝ գիժ-Հոռոմսիմը: Սկզբում սկսում է անիծել,ապա գնում է և սկսում հաշվել շաքարամանի մեջ եղած շաքարները: Հաշվելուց հետո նկատում է, որ շաքարամանից երկու կտոր շաքար էպակասում: Մոտենում է Անանին և սկում իր սուր եղունգներով բռնել նրա մարմնի տարբեր մասերից: Անանը ցավից ճչում է և ընկնում: Որոշժամանակ անց գնում է իր տատի՝ Հեղնարի տուն, ով նստած ձմերուկ էր կերակրում իր մյուս թոռներին: Իմանալով կատարվածի մասին,Հեղնարը թոռանը չի թողնում գնալ տուն: Ներս է մտնում Յագորը և սպառնում կնոջը: Բայց կինը ընդդիմանում է: Յագորը բռունցքով հարվածում էկնոջը, որն էլ վերջինիս մահվան պատճառ է դառնում:

Սև փողերի տոկոսը

Հերոսներ

Մարան՝ գլխավոր հերոսուհին

Արտեմ՝ Մարանի որդին

ՍյուժենՆոր էր մթնել, երբ պառավ Մարանը պառկում է քնելու: Ամեն անգամ քնելուց առաջ նա մտնում էր խրճիթ և ստուգում, արդյոք այդտեղ ենիր երկու հավերը, որոնք իր ապրելու միակ միջոցն էին: Տղան՝ Արտեմը վաղուց էր հեռացել տանից: Հանկարծ մի օր էլ վերադառնում է նա և մորըմի քանի սև փող տալիս: Մայրը շատ է ուրախանում տեսնելով որդուն: Մի քանի օր հետո կրկին անհետանում է: Հանկարծ մի գիշեր կրկինվերադառնում է: Մայրը նրա համար անկողին է պատրաստում և իմանում, որ որդին կրկին պարտվել է խաղատանը: Գիշերը Արտեմը վերցնում էհավերին և տանից հեռանում: Երբ Մարանը նկատում է, որ որդին տարել է հավերին, արդեն շատ ուշ է լինում:

Ադամամութին

Հերոսներ

Շուշան՝ գլխավոր հերոսուհին

Կարապետ՝ Շուշանի ամուսինը

Սոնե՝ Շուշանի դուստրը

Սեդրակ՝ Շուշանի որդին

Սյուժեն

Աշնան մի երեկո էր: Շուշանը ամբողջ մարմնով կուչ էր եկել հնամաշ լաթերի վրա: Նա երկունքի մեջ էր:  Նրա որդին՝ Սեդրակը, վաղուց էրհեռացել տանից, իսկ ամուսինը երկար ժամանակ տուն չէր վերադառնում աշխատանքից: Աշնան քամին ոռնում էր դրսում: Տանը Շուշանիկողքին պառկած էին երկու փոքրիկները: Հանկարծ տուն է գալիս Սոնեն, իր հետ բերելով հաց և պանրի փշրանքներ: Երեխաները տեսնելով նրանուրախանում են: Սոնեն մի կտոր հաց ու պանիր է տալիս նրանց, իսկ ինքը վերցնում է հացի ամենամեծ կտորը և պանրի հետ ուտում: Կուշտուտելուց հետո երեխաները քնում են: Այնինչ մայրը տանջվում էր երկունքի ցավերի մեջ: Ադամամութին Սոնեն մոր ոտքերի արանքը տեսնում էմի փոքրիկ մանուկ: Մայրը ձեռքերով բռնել էր մանկան կոկորդից և փորձում էր խեղդել նրան: Սոնեն հանկարծ ճչաց, չիմանալովուրախությունից, թե սարսափած այն բանից , ինչ որ անում էր մայրը իր նորածին մանկան հետ: